Ethisch egoïsme en het Utilisme zijn elkaars tegenovergestelde uitersten, maar tegelijkertijd ontmoeten ze elkaar op de grens. Beide filosofieën beschouwen geluk als leidinggevend. Op een haast berekenende manier bepaalt de hoeveelheid geluk keuzes in het handelen.
“De wereld zou veel beter zijn als men sociale veranderingen teweeg kon brengen louter door een logisch consistent moreel argument te maken.” – Peter Singer in The Live You Can Save: Acting Now To End Poverty (2009).
Sommige ideeën lijken praktisch; andere meer een nobel streven. Maar misschien is er geen verschil, en zijn beide net zo onuitvoerbaar met als enige verschil dat de kloof tussen die verheven ideeën en de daadwerkelijke praktijk gewoon alleen een stuk(je) groter is. Het Utilitarisme, dat doorgaans simpelweg Utilisme genoemd wordt, is bijvoorbeeld een vrij praktische filosofie. Binnen die ethiek beslist men over wat goed is op basis van het nut van een handeling, waarbij het de bedoeling is om zoveel mogelijk geluk voor zoveel mogelijk mensen te bereiken. Zodoende is binnen dat denken de kwaliteit en kwantiteit van het geluk, dat volgt uit een handeling, leidend voor de morele waarde van die handeling.
Een praktisch voorbeeld
Als er een brand is waarbij twee mensen vast zitten en ik de mogelijkheid heb één persoon te redden, dan gebiedt deze filosofie dat ik kies voor degene die het meeste bijdraagt aan de samenleving; degene die het meest gemist zou worden. Je zou dus kunnen stellen dat binnen het Utilisme een grens ongewenst is, want hoe groter de groep mensen, des te meer geluk er te behalen valt. Het oogt misschien wat socialistisch, maar cruciaal is dat het Utilisme niet draait om gelijkheid, maar de ongelijkheid van het nut. De socialist zou niet willen kiezen tussen de twee mensen in het brandende huis; de utilist heeft geen probleem de keuze te moeten maken op basis van hoezeer iemand van nut is voor de samenleving. Sommige hedendaagse utilisten, zoals Peter Singer, gaan zelfs zo ver om de grens tussen mensen en dieren te verwijderen: want dieren zijn ook wezens die gelukkig willen zijn, en het verschil daarin tussen mensen en dieren is niet te verdedigen. Op die manier is er nog meer winst te boeken op het gebied van maximalisatie van geluk.
Waar trekken we de grens?
De bijzonder toegankelijk geschreven boeken van Singer staan inmiddels bekend als basiswerk voor dierenrechtenfilosofie, maar hij heeft zich ook met andere actuele ethische dilemma’s beziggehouden. Menig filosoof beperkt zich liever tot theoretische problemen, ‘veilige’ onderwerpen; Singer ontwijkt de realiteit niet en alleen daarom al verdient hij alom zoveel respect. Zo beschrijft hij in The Life You Can Save dat het onze morele plicht is om wereldarmoede tegen te gaan. Tegelijkertijd erkent hij de praktische problemen: je krijgt helaas niet iedereen zo ver om luxe op te geven. Men leeft maar één keer, men wil eigen geluk, welvaart en comfort behouden. Zodoende stelt hij bij wereldarmoede als een eerste stap voor dat iedereen die er riant genoeg bij zit, jaarlijks vijf procent van het inkomen weggeeft aan de strijd tegen die armoede. Op soortgelijke wijze weet hij bij elk lastig onderwerp waar hij over spreekt een goed zicht te houden op de realistische beperkingen, maar desalniettemin te pleiten voor beter.
Altijd als een utilist denken en handelen is een zware opgave. Neem het betalen van belastingen als voorbeeld. Iedereen betaalt belasting, daarvan kan de maatschappij scholen, ziekenhuizen, enzovoorts draaiende houden. Maar nu komt het mij beter uit om geen belastingen te betalen. Wat maakt het nou uit als alleen ik geen belasting betaal, kan ik denken. Dit wordt al snel een soort prisoner’s dilemma: als iedereen zo denkt, komen er te weinig belastingen binnen en moeten scholen en ziekenhuizen gesloten worden.
Het individu zonder grenzen
Dit wordt Ethisch Egoïsme genoemd, en het wordt door sommige filosofen juist beschouwd als hetgeen dat de mensheid pas echt verbindt. Zo denkt Ayn Rand dat als iedereen gedwongen wordt om voor zichzelf een goed leven te creëren, de samenleving daardoor sterker wordt. Haar meest bekende literaire werk, Atlas Shrugged, was in Amerika tijdenlang het meest gelezen boek na de bijbel. In dat boek, net als in haar filosofische werk, verwerpt ze altruïsme ten behoeve van weloverwogen zelfzuchtigheid – we moeten elk ons eigen geluk najagen en creëren.
De meesten van ons zullen hierbij echter direct opmerken dat haar theorie alleen werkt in een rechtvaardige samenleving, waar iedereen dezelfde mogelijkheden heeft en ook nog gelijke kansen krijgt; anders is het niet meer dan het recht van de sterkste. En dat zijn randvoorwaarden die geen aandacht of plaats krijgen bij Rand.
Ik versus de rest
Rands ethisch egoïsme en het Utilisme zijn elkaars tegenovergestelde uitersten, maar tegelijkertijd ontmoeten ze elkaar op de grens. Beide filosofieën beschouwen geluk als leidinggevend; alleen voor Rand is dat volledig op basis van het individu, dat zelf bepaalt, en dat doet voor eigen geluk. Rand zou dus altijd uit het brandende huis redden wie ze zou willen redden, misschien wel degene die er het leukste uit ziet; terwijl het Utilisme gebiedt te kiezen voor degene die het meeste nut heeft voor het geluk in de samenleving. Zelfs als degene die achtergelaten moet worden in de brand een familielid is, zou de utilist de ander kunnen redden omdat meer mensen daar baat bij hebben.
Als deze twee denkwijzen ons iets leren, dan is het wel dat er in de samenleving sprake is van een constante spanning rondom de grenzen van ons ethische verplichtingen. En dan hebben we het alleen nog maar gehad over het individu binnen de samenleving.
Lees hier deel 2 en deel 3 van deze drieluik
Verder lezen…
Op een of andere vreemde manier zijn alle Nederlandstalige versies van Peter Singers boeken niet meer in druk, maar ze zijn tweedehands wel goed te vinden. Titels daarvan zijn: Dierenactieboek, Pro mens Pro dier en Een Ethisch Leven. De Engelstalige versies van zijn werk zijn wel allemaal nog te verkrijgen.
Ayn Rand haar literaire boek Atlas Shrugged is in het Nederlands verkrijgbaar onder de titel De kracht van Atlantis.
[Dit stuk is oorspronkelijk geschreven voor en verschenen op www.zinweb.nl]
Geef als eerste een reactie