We leven in onrustige tijden. De teloorgang van onze democratische maatschappij voelt nabij. Vergelijkingen met het verleden zijn onheilspellend. Is oorlog onvermijdbaar? Filosofe Sharon Hagenbeek over wetenschappelijk onderbouwd doemdenken, zwarte zwanen en antifragiliteit.
Een onrustbarende voorspelling
Afgelopen december verscheen er in de Volkskrant een artikel over het onderzoek van oud-commandant en politicoloog Ingo Piepers. Volgens Piepers is oorlog ophanden. Als we zijn bevindingen mogen geloven, is het in 2020 zover.
Met behulp van wiskunde en fysica heeft hij een patroon van de instabiliteit van onze maatschappelijke structuren ontwikkeld, als volgt samengevat door de Volkskrant:
“Het basisidee is dat de internationale politiek een samenhangend systeem is, dat spanningen opbouwt die door gewapende conflicten worden ontladen.”
Het is misschien een onthutsende gedachte om alle internationale conflicten te reduceren tot een voorspelbaar patroon. Piepers is volgens de Volkskrant geen doemdenker, maar dit is toch zeker een rechtvaardiging, of zelfs de ultieme bevestiging, voor pessimisme?
Patronen en gevoelens
Het gratis te downloaden boek, dat een bewerking is van het promotieonderzoek van Piepers, is erg indrukwekkend, of misschien beter gezegd: angstaanjagend. Maar zelfs al bevat het veel onderbouwende informatie, dan nog is het geen sluitende theorie.
Piepers past bijvoorbeeld wetten van de thermodynamica toe op het systeem van de internationale politiek. Daarbij moet je je toch tenminste afvragen in hoeverre het gebruik van een dergelijke natuurkundige theorie te rechtvaardigen is bij het zoeken naar een patroon binnen onze institutionele beschaving. Is dat laatste überhaupt als een (natuurlijk) systeem te zien? Er zijn sociale, economische en culturele constructen, om maar wat te noemen, die toch niet geheel verklaard kunnen worden vanuit de natuur, zonder het ook maar te hebben over toeval, ratio, ontwikkeling of vrije wil?
Zwarte Zwanen
Bovendien gebruikt Piepers naast zijn imposante dataset en (reken)modellen nog steeds inductie, dat wil zeggen dat hij op basis van een aantal gegevens acht dat een volgende gebeurtenis aannemelijk is.
Als we alleen maar witte zwanen zien, dan kunnen we aannemen dat er geen zwarte zwanen zijn. De stelling ‘er zijn geen zwarte zwanen’ is dan op basis van onze ervaring waar, maar de toekomst kan iets heel anders voor ons in petto hebben. En ja hoor, op een dag, na jaren op de aarde omringt te zijn door witte zwanen, zien we tijdens een wandeling in het park een zwarte zwaan.
Een wonder? Nee, slechts een gebrek aan ervaring.
Het klassieke voorbeeld van de zwarte zwaan wordt ook aangewend door de denker Nassim Nicholas Taleb. Van deze professor risico engineering verscheen in 2007 het filosofische boek The Black Swan, The Impact of the Highly Improbable. Daarin beschrijft hij hoe gebeurtenissen die de wereld veranderen juist niet te voorspellen zijn, omdat ze niet voorstelbaar zijn, laat staan dat we onszelf er tegen kunnen beschermen. Juist doordat we het niet zien aankomen, is er sprake van een ongekende impact. Het leven is voorgoed en altijd veranderd, zoals door de tsunami in december 2004 of door 9/11 in 2001:
“Think of the terrorist attact of September 11, 2001: had the risk been reasonably conceivable on September 10, it would not have happened. If such a possibility were deemed worthy of attention, fighter planes would have circled the sky above the twin towers, airplanes would have had locked bulletproof doors, and the attack would not have taken place, period. Something else might have taken place. What? I don’t know.” (p. xxiii)
Het onvoorstelbare onvermijdelijke?
In een tijd waarin algoritmes door computers een haast voorspellende werking lijken te hebben, hebben ze dat desalniettemin nog niet – zelfs de slimste computers werken nog op basis van onze input. Al ontdekken we elke dag meer over hoe de wereld in elkaar zit, uiteindelijk hebben we vooralsnog alleen maar theorieën.
Maar laten we aannemen dat Piepers patronen er zijn en dat er een nieuwe schokkende oorlog aankomt die alles op zijn kop zet. Immers, ook Taleb sluit dat niet uit:
“Wars are fractal in nature. A war that kills more people than the devastating Second World War is possible—not likely, but not a zero probability, although such a war has never happened in the past.” (p.271)
Dan nog is er geen reden om te denken dat het een bevestiging van een patroon is. Er kan nog steeds sprake zijn van toeval en, belangijker nog, dat betekent dat we patroonbevestigend kunnen reageren op zo’n catastrofe.
We zijn er toch zelf bij?
In een diepgaander interview met Esquire diept Piepers zijn theorie meer uit en past hij het ook toe op de huidige context. Populisme is daarin volgens hem niet de oorzaak van de opbouwende spanning, het is slechts een van de wijzen waarop de spanning opgebouwd wordt binnen ons internationale systeem.
Daarmee lijkt Pieper ons en onze invloed op de gang der zaken echter alleen maar meer te reduceren tot een onvermijdelijkheid – de oorlog en de ondergang van onze institutionele internationale samenwerkingen lijken onomkeerbaar. Maar als we in staat zijn dit soort patronen te doorgronden, dan zijn we ook in staat om ze te veranderen. We zijn er toch zeker zelf bij?
Antifragiliteit
Nassim Nicholas Taleb laat ons met zijn concept antifragiel de ruimte om Piepers patroon kunnen doorbreken. Dit begrip heeft Taleb beschreven in zijn Antifragiel, Dingen die baat hebben bij wanorde uit 2012 (Nederlandse versie is verschenen in 2013).
Het boek opent met de beeldende zin: ‘Wind dooft kaarsen en wakkert vuur aan.’ In één zin het verschil gevat waar het Taleb om te doen is. Fragiliteit is namelijk een eigenschap die kwetsbaarheid aangeeft. De vlam van een kaars is al snel gedoofd, maar als er een goede windvlaag komt, is het in één keer gedaan met de avond. De manier waarop een stevig vuurtje wordt aangewakkerd door diezelfde windvlaag, is meer dan weerbarstigheid of robuustheid, het is antifragiliteit:
“Het veerkrachtige absorbeert schokken en blijft onveranderd; het antifragiele wordt er beter van.”
Alles wat antifragiel is, groeit en bloeit door de verandering en zelfs door wanorde. Volgens Taleb is dit ook van toepassing op onze cultuur, economie en politieke systemen. Goede voorbeelden hiervan zijn de Wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog en het ontstaan van de Europese Unie.
Het is erg makkelijk om te zeggen dat er een nieuwe oorlog komt, maar zelfs in deze onrustige tijden is een Derde Wereldoorlog niet zomaar bereikt.
Talebs antifragiliteit is meer dan alleen maar een manier om te zien hoe de wereld beter kan worden na een oorlog, het is ook een manier om ons te wapenen tegen een volgende oorlog.
Als we realistischer zijn over de mogelijkheid van een oorlog, dan proberen we misschien iets meer ons best te doen om het te voorkomen. Ja, een oorlog kan makkelijk, dat kunnen we zo zien aan de geschiedenis van Europa, maar diezelfde geschiedenis leert ons ook dat er wel degelijk patroondoorbreking mogelijk is.
Geef als eerste een reactie