De afgelopen jaren is er meer aandacht binnen de psychologie, filosofie en neurologie, voor het geluk en de inzichten die literatuur brengen. Gezondheidspsychologe en filosofe Martine Berenpas bekijkt het onderzochte nut van de literatuur.
In de Volkskrant Magazine van zaterdag 24 december, stelde Awee Prins onze Westerse interpretatie van geluk aan de kaak. Geluk, stelt Prins, is helemaal geen toestand, maar een momentopname, “een broos moment van evenwicht”. Geluk zit volgens Prins met name in het alledaagse: de momenten waarop wij even helemaal in harmonie zijn met onszelf en het leven. Zo’n moment waarop je knus opgevouwen op de bank een fijn boek aan het lezen bent. Want wetenschappelijk onderzoek laat zien dat het lezen van literatuur niet alleen zo is, maar ook goed is voor het welzijn van de samenleving. Een pleidooi voor het belang van literatuur.
Van het singuliere naar het universele
Lezen is meer dan passief woorden in je laten opnemen. Neurologisch onderzoek laat zien dat lezen het vermogen is om symbolen te vertalen in een betekenisvol geheel: een unieke menselijke, cognitief gezien bijzonder complexe vaardigheid (van den Broek, 2009). Daarnaast laat de inhoud van een boek het brein ook niet onberoerd, zo blijkt uit recent onderzoek (Emory University; 2014). Het lezen van een boek verandert het brein tijdens het lezen van het boek en deze verandering blijft een aantal dagen nadat het boek uitgelezen is zichtbaar.
Het idee dat literatuur de lezer verandert, is al zo oud als literatuur zelf. Filosofen en schrijvers hebben al eeuwen gewezen op de waarde en het belang van literatuur voor onze morele opvoeding, verbeeldingskracht en creatief vermogen. Maar hoe is het lezen van een boek in staat om het menselijke leven zo te beïnvloeden? Simone de Beauvoir kan daar met haar visie op de waarde van literatuur een goed antwoord op geven.
De Beauvoir heeft zichzelf altijd meer als schrijfster dan als filosofe gezien (La force de l’Age; 1960). De Beauvoir geeft literatuur een actieve functie in het menselijk handelen dat de menselijke waarde en situatie kan openbaren. Lezen is daarbij een esthetische ervaring waarin de lezer openstaat voor de manier waarop het werk de lezer leert over het leven. Enkel hierdoor kan literatuur, door het singuliere uit te werken, het universele aanspreken. De Beauvoir definieert literatuur dan ook als “an activity carried out by human beings, for human beings, with the aim of unveiling the world for them, and this unveiling is an action” (p. 73). Het literaire werk is een aanspraak op de vrijheid van de lezer waarin de menselijke betekenis wordt geopenbaard in de singuliere ervaring van het lezen.
De Beauvoir laat in haar filosofische interpretatie van de functie van literatuur zien dat literatuur in staat is om iets te zeggen over de existentie van de mens en dat dit de lezer kan aanspreken. Dit is te vertalen als een functie die lezen heeft in het kunnen duiden van onze menselijkheid.
Empathie en de culturele beperktheid
Wanneer literatuur in staat is om ons menselijk bestaan te duiden, dan heeft het eenzelfde functie als religie. “Kunst”, stelt filosoof Alain de Botton daarom, is “vandaag de dag onze nieuwe religie”. Volgens De Botton kan kunst, zoals literatuur en poëzie, onze existentiële noden en zieleroerselen stillen. Zowel De Beauvoir als De Botton laten zien hoe literatuur ons kan voeden, omdat het onze menselijkheid aanspreekt. Hoe is literatuur in staat om ons iets te vertellen over de menselijke existentie?
Literaire klassiekers kunnen je helpen om beter over je eigen situatie na te denken en kunnen ervoor zorgen dat je situaties op een andere manier gaat bekijken. Uit het onderzoek van Emory University blijkt dat het lezen van literatuur redenaties kan wijzigen en nieuwe verbindingen in het brein kan creëren.
De Beauvoir zegt het dus goed wanneer ze stelt dat lezen een activiteit is en geen passiviteit. Met lezen doen wij een enorm beroep op de capaciteit van onze hersenen, omdat literatuur lezen een actieve ervaring is. Diverse onderzoeken laten zien dat literatuur lezen ons empathisch vermogen vergroot (“Reading literature makes us smarter and nicer”). Mensen die veel literatuur lezen zijn over het algemeen beter in staat om het standpunt van een ander in te schatten. Ook blijkt dat het lezen van literatuur bijdraagt aan het begrijpen van historische en hedendaagse gebeurtenissen, wat wederom een positief effect heeft op zowel de acceptatie van het eigen leven als het vermogen tot inleven in de situatie van anderen.
Het lezen van een boek heeft daardoor bijna een magische functie: niet alleen is het ontspannend, maar het brengt ons ook berusting, acceptatie en inzicht. Boeken kunnen dienen als rolmodel, als ouderlijk advies of als toegang tot de menselijke geschiedenis. Lezen is dus geenszins een ontsnapping aan het leven, maar een waardevolle duik in het leven zelf.
Referenties
- Awee Prins: ‘Wij snappen niet wat geluk is‘, in De Volkskrant van 24 december 2016.
- Prof. Dr. P.W. van den Broek, Cognitieve en neurologische processen tijdens begrijpend lezen: Fundamenteel onderzoek en onderwijskundige toepassing, 2009.
- Reading literature makes us smarter and nicer.
- Study: Reading a novel changes your brain.
- Simone de Beauvoir, La Force de l’age, 1960.
Geef als eerste een reactie