[Dit artikel is geschreven voor en verschenen op www.zinweb.nl.]
De kroniek van ons denken is niet zo Europees als wij ons graag zouden herinneren. Het wordt maar weinig vermeldt, maar zonder de bemiddeling van de Arabieren, zou onze geschiedenis der ideeën er heel anders uitzien.
“Alles dat één wordt doet dat door deel te nemen aan eenheid.” – Proclus (412-485 n.Chr.) in Elementen van Theologie.
Het is maar net wat je denkt te lezen. Zo werd het boek Liber de Causis lange tijd aan Aristoteles toegeschreven, tot Thomas van Aquino in de dertiende eeuw ontdekte dat het in feite het werk Elementen van Theologie van Proclus betrof. Om te begrijpen hoe dat heeft kunnen gebeuren, moeten we terug de geschiedenis in naar de 6e eeuw na Christus.
De voorgeschiedenis (6e eeuw v.Chr. tot 6e eeuw n.Chr.)
De Antieke filosofie, die ook wel de Klassieke filosofie wordt genoemd, is waar het verhaal van de Westerse filosofie mee begint. In de zesde eeuw voor Christus zijn er denkers die een traditie starten, een manier van de wereld onderzoeken en proberen te verklaren, die tot op de dag van vandaag beoefend wordt. We noemen het eerste deel van de Antieke filosofie ook wel de Griekse filosofie, omdat de Griekse beschaving op dat moment overheersend was in een groot gedeelte van het Middellandse-Zeegebied, van de Zwarte Zee tot en met Noord-Afrika en van Turkije tot Spanje. De kennisvergaring centreerde zich rondom Athene, maar de denkers bevonden zich in alle uithoeken van de Griekse invloedssfeer. Zo is zelfs de aanduiding van het begin van de Antieke filosofie de verdienste van een Turk: 28 mei 585 voor Christus – de dag waarop Thales van Milete succesvol een zonsverduistering voorspelde.
Nieuwe tijden (vanaf 6e eeuw n.Chr.)
De Antieke filosofie wordt dus daadwerkelijk gevormd in een interculturele mengelmoes van verschillende talen, religies en gebieden. Op een gegeven moment moesten de Grieken het afleggen tegen de Romeinen en zien we het culturele hart verschuiven. De Romeinse denkers vormen dan ook het tweede deel van de Klassieke filosofie. Maar langzaamaan ontstaat er in dat Romeinse Rijk minder vrijheid voor het filosofische werk, en waar voorheen alle filosofen van ver kwamen om in Athene of Rome te kunnen werken, vluchten ze weg nu naar alle uithoeken als keizer Justinus de laatste platonische school laat sluiten in 529. Geleidelijk ontstaan er nieuwe kenniscentra, en dat is maar goed ook, want ook de Romeinse heersers konden niet aan de macht blijven en uiteindelijk brak hun rijk op in stukken. Dat is waar doorgaans de het einde van de Klassieke filosofie mee afgebakend wordt.
Iets later, in het jaar 640, zien we dat de Griekse traditie wordt voortgezet in onder andere Constantinopel, onder Byzantijnse vlag; maar in datzelfde jaar vindt gaat ook de beroemde bibliotheek van Alexandrië in vlammen op. Aan die kant van het Romeinse Rijk komen de Arabieren aan de macht. Net als bij de Grieken en de Romeinen, blijft de regio een komen en gaan van verschillende culturen, religies en talen. De filosofen die zich in dit gebied ontwikkelen zijn zeker niet allemaal moslim en schreven ook niet per se in het Arabisch.
De Vertaalslag (6-9e eeuw)
De wetenschap bloeit weer op en dus wordt filosofie enthousiast bedreven, ook aan de Arabische kant van het water. Rond de Middellandse Zee, zijn de Byzantijnen, Joods-Christelijken en Moslims allemaal de bezig met het vertalen van de Antieke teksten.
Het rijk is misschien ten onder gegaan, maar de ideeën groeien nog steeds onverminderd verder.
De Arabische denkers zijn er erg bedreven vertalers en langzaam aan start hun eigen traditie die Falāsifa wordt genoemd (daarin valt het Griekse woord filosofie terug te lezen). Die filosofie krijgt zelfs steun uit een onverwachte hoek: de Islam heeft dit soort teksten nodig om de Koran goed te begrijpen. De teksten van denkers als Aristoteles en de Platonisten vinden daardoor gretig aftrek en worden verwerkt tot deel van de Islamitische filosofie.
Terug naar Christendom (12e eeuw)
Wanneer Gerard van Cremora in het 12e eeuwse Christelijke Europa het boek Liber de Causis als Arabische tekst in handen krijgt, vertaalt hij het naar het Latijn, zoals met veel teksten werd gedaan. Hij denkt dat het van Aristoteles’ hand is, terwijl het in feite van de Neo-Platonistische denker Proclus is. Eeuwenlang blijft dit onopgemerkt en werkt het Neo-Platonisme zo ongezien in op het Christelijke denken. Dat is maar goed ook, want sommige ideeën van Aristoteles zijn minder passend bij het Christelijke denken en anders was zijn werk misschien in zijn geheel verworpen als heidens. Overigens hadden ook Plato’s ideeën de Christelijke toetsing waarschijnlijk niet doorstaan zonder de versoepelende werking van de Neo-Platonisten.
Ondanks de rol die de Arabische filosofie gespeeld heeft in het overdragen van de Antieke filosofie, en hoe de Arabische filosofie zelf daardoor beïnvloed is, is er maar weinig plaats in de geschiedenisboeken voor deze vruchtbare relatie tussen Oost en West, en met name voor de wederkerigheid daarvan (zie de leestips hieronder). En dat terwijl het cruciaal is voor een goed begrip van de geschiedenis en ontwikkeling van de filosofie als een geheel, dat men zich realiseert dat er geen directe breuk is tussen het Klassieke en Arabische denken, net zo min als tussen het Arabische en Christelijke denken dat daarop volgt. Sterker nog, de beïnvloeding over en weer, heeft de klassieke ideeën nieuw leven ingeblazen en nieuwe interpretaties en discussies opgeleverd. Ideeën gaan niet verloren, ze gaan de grens over.
Volgende keer: Arabische en Islamitische filosofie
Verder lezen…
Het meest bekende overzichtswerk van de Westerse filosofie is De Geschiedenis van de Westerse Filosofie van de beroemde filosoof en wiskundige Bertrand Russell. Dat boek laat net als zijn soortgenoten de Arabische periode volledig buitenbeschouwing (helaas).
Om meer te leren over de invloeden op Arabische en Islamitische filosofie kan ik helaas alleen verwijzen naar Islamitische filosofie, Een geschiedenis van Michiel Leezenberg. In dat werk is een hoofdstuk opgenomen over die invloeden. Over de verdiensten van deze filosofie binnen de Christelijke filosofie zijn helaas nog geen aparte Nederlandstalige boeken aan gewijd. Eventueel is er wel bij de Stanford Encyclopedia for Philosophy meer over te vinden (Engelstalig).
Geef als eerste een reactie