Opzoek naar het aura in de kunst

Floris Schleicher bespreekt wat we van filosoof Walter Benjamin kunnen leren over kunst.

We leven in een tijd van toenemende secularisering. Kerken lopen leeg, maar toch zijn er veel mensen die op zoek zijn naar zingeving.[1] Dit blijkt onder andere uit het feit dat boeken over zingeving als zoete broodjes over de toonbank gaan. Kunst speelt een belangrijke rol in de toenemende secularisering. Menigeen vertoeft liever in een museum, concertzaal of bioscoop dan in een kerk. De kunst is hiermee van haar religieuze rol ontdaan. Dit roept de vraag op of kunst in de moderne samenleving een vervanging kan zijn voor zingevende religies.

De belangrijkste denker die over de (zingevende) betekenis van kunst in de moderne samenleving heeft nagedacht is de Duitse filosoof Walter Benjamin (1892-1940). Hoewel hij een groot filosoof is, krijgt zijn gedachtegoed vandaag de dag volgens mij niet de aandacht die het verdient.[2] Wellicht komt dat doordat steeds minder mensen op de universiteiten het Duits goed beheersen. Dit heeft als effect dat de aandacht op Nederlandse universiteiten van het Duitse naar het Engelse taalgebied verplaatst ten koste van grote denkers als Benjamin.[3] Hoe het ook zij, het is zonde als deze belangrijke filosoof wordt overzien. Vooral zijn essay Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid (1935) is het lezen waard. Onder kenners wordt deze tekst beschouwd als een van de belangrijkste teksten over de betekenis van kunst in de moderne samenleving. Wat heeft hij ons in dit essay te vertellen over kunst?

Het Aura 

Het begrip aura staat centraal in Benjamins kunstessay, maar is niet alleen van toepassing op kunst. Ieder uniek persoon of voorwerp heeft volgens Benjamin een aura. Dit is de bijzondere verschijning van een uniek persoon of voorwerp. Uniek-zijn betekent bij Benjamin een bepaalde plek in de ruimte en de tijd innemen. Dit kan worden geïllustreerd aan de hand van een alledaags voorbeeld. Er bestaan verschillende tafels, maar waardoor de tafel zich voor mij onderscheidt van andere tafels, en dus uniek maakt, is dat hij nu voor mij staat. Met het innemen van de specifieke ruimte en tijd komt een unieke geschiedenis tot stand: de tafel voor mij is bijvoorbeeld eerder door mij gebruikt en andere tafels niet.  Deze analyse van uniek-zijn gaat niet alleen op voor tafels, maar ook voor kunstwerken.

Benjamin legt het aura van het kunstwerk in zijn essay abstract uit als ‘het hier en nu van de originaliteit’. Benjamin ligt dit toe aan de hand van een Venusbeeld bij de oude Grieken. Het Venusbeeld was een uniek kunstwerk. Ze nam net als de tafel in het vorige voorbeeld een unieke plek en tijd in. In dit geval gaat het om de unieke en onvervangbare plaats binnen een tempel in de tijd van de oude Grieken. Net als met de tafel komt hier een unieke geschiedenis bij kijken. In dit geval onder andere dat ze was gemaakt voor godsverering en dat het werd gebruikt bij de religieuze handelingen van de oude Grieken. Deze plek in tijd en ruimte en de geschiedenis die daarmee gepaard gaan verklaren dat het beeld een unieke kunstwerk is. Alleen als uniek kunstwerk werd het aanbeden door een cultus en had ze dus een mystieke uitstraling.  

Cultuswaarde

Wat opvalt aan het voorbeeld van het Venusbeeld, is dat voor de cultus in de verering van dit unieke kunstwerk het materiële van het beeld samenvalt met het spirituele van de godsverering. Benjamin zegt dan ook dat er kunstwerken zijn die een cultuswaarde bezitten. Wat betekent dat een uniek kunstwerk bijzonder wordt gevonden door een groep. In deze cultuswaarde van een kunstwerk komt haar betekenis tot uiting. Voorbeelden hiervan vinden we niet alleen bij de oude Grieken. Er bestaan bijvoorbeeld ook in het Christendom kunstwerken, denk aan kruisbeeldjes en iconen, die een unieke plek innemen en dit gepaard gaat met speciale cultische handelingen. Door bedevaarten en bidden zijn dergelijke kunstwerken verbonden met het spirituele. Ook hier vinden we dus voorbeelden van de cultuswaarde. 

Het aura en de cultuswaarde beperken zich niet tot de expliciet religieuze kunst. Een uniek schilderij heeft bijvoorbeeld ook voor velen een bijzondere waarde. Sterker nog, net als met heilige voorwerpen zullen veel mensen voor een bijzonder schilderij stad en land afrijzen om het te bewonderen. Dat niet alleen, ook een bijzonder schilderij heeft als eigenschap dat haar vernietiging kan worden ervaren als een vorm van heiligschennis. Dit verklaart de heftige reacties in de media op de IS-strijders die eeuwenoude kunstwerken vernietigen[4] en de reacties op het recent afbranden van de Notre-Dame.[5] We kunnen aan de hand van Benjamins concepten van aura en cultuswaarde dus verklaren waarom we nog altijd iets kunnen voorstellen bij het idee dat een origineel en uniek kunstwerk bijzonder, of zelfs heilig is: het unieke kunstwerk is onvervangbaar en daarmee waardevol.  

Kopieën 

Volgens Benjamin wordt in de moderne tijd deze cultische waarde van het unieke kunstwerk ondermijnd door de technische reproductiemogelijkheden. Onder andere film en fotografie zorgden er in zijn tijd voor dat kunst veel gemakkelijker reproduceerbaar werd dan ooit te voren. Voorheen was kunst natuurlijk ook reproduceerbaar, maar niet op dezelfde schaal. Deze toename in reproductie is een ingrijpende gebeurtenis. Door een kunstwerk te reproduceren wordt het namelijk losgezongen van de specifieke plek en tijd die haar bijzonder maakt. De kopie heeft niet dezelfde geschiedenis en staat daarmee ook niet in dezelfde traditie als het origineel. Hiermee verdwijnt het unieke en continue aanwezige kunstwerk in een zee van meerdere vluchtig passerende kunstwerken. Om terug te grijpen op een eerder voorbeeld: in plaats van het ene originele Venusbeeld ontstaan er zo een heleboel replica’s die elkaar afwisselen en niet de speciale religieuze betekenis hebben. Dit is een proces dat zich vandaag de dag nog sterker voltrekt dankzij het internet. We hebben nu zelfs Google-afbeeldingen van Venusbeelden! 

Natuurlijk blijft het originele kunstwerk ook bestaan naast de vele replica’s. Maar door die replica’s is er sprake van een inflatie van de waarde van het origineel. Zelf heb ik dit ervaren toen ik de Mona Lisa zag in het Louvre. Dit is een bijzonder kunstwerk, er is immers maar één echte Mona Lisa. Daar reis je stad en land voor af. Maar tegelijkertijd ervaren we haar tegenwoordig niet meer als zo bijzonder als ze voorheen moet zijn geweest. Dit komt doordat er vele kopieën zijn: afbeeldingen op internet, T-shirts, boeken en ga zo maar door. Deze kopieën maken een werk toegankelijker voor een breder publiek, maar maken het origineel tegelijkertijd minder speciaal. Op eenzelfde wijze worden andere kunstwerker ook minder bijzonder, minder heilig en daarmee verstoken van zingeving.

Benjamin in onze tijd 

Benjamins kunstanalyse wordt soms als nostalgisch gezien. Ik denk dat die kritiek ten dele terecht is. Hij schets inderdaad een beeld van het traditionele verleden als een walhalla waarin auratische kunst met cultische waarde nog bestond en dat dit in de moderne tijd niet meer bestaat. Dit is een zwart-witbeeld van de geschiedenis. Originele kunstwerken worden dan wel minder bijzonder doordat er veel kopieën in omloop zijn, maar ze blijven nog altijd iets bijzonders hebben. Dit geeft aan dat zingevende kunst nog altijd mogelijk is.

Ondanks zijn sterke nostalgie leert Benjamin ons volgens mij juist hoe kunst onderdeel kan zijn van zingeving, ook in onze tijd. Dat kan als we het bijzondere aan de kunst waarderen en koesteren. Dan moeten we wel leren omgaan met onze drang om de kunst te delen via kopieën. Want hoewel deze kopieën kunst toegankelijker maken, doen ze ook af aan de waarde van originele kunstwerken.

Dit dilemma, tussen het koesteren van auratische kunst en het willen delen van kunst, zie ik sterk terug in onze huidige samenleving. We leven in een tijd waarin sociale media diep in het dagelijkse leven zijn doorgedrongen. Delen, iets leuk vinden en reageren zijn alledaagse handelingen geworden. Dit zorgt voor een constante informatiestroom. Benjamin zou de stroom van afbeeldingen, video’s en opnamen van bijzondere gebeurtenissen als een overtreffende trap zien van de in zijn tijd vastgestelde kopieënstroom. Deze kopieën zijn dan ook niet hetzelfde als de originele momenten en kunstwerken. In plaats van te focussen op het delen van de kopieën van bijzondere momenten en kunstwerken, zouden we volgens hem meer het belang moeten inzien van die originele momenten en kunstwerken zelf. Dit betekent dat we onze informatiezucht zullen moeten beteugelen. “Alles van waarde is weerloos” schreef de Nederlandse dichter Lucebert.[6] Kunst is een van die waardevolle dingen. We zullen haar waarde moeten koesteren, om er voor te zorgen dat ze niet weerloos blijkt te zijn tegen de huidige constante stroom van informatie. 

Noten

[1] Zie voor de teruglopende cijfers in kerkbezoeken: CBS (2014, 2 oktober). Kerkbezoek daalt, vooral onder katholieken. Geraadpleegd van: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2014/40/kerkbezoek-daalt-vooral-onder-katholieken [08-02-2019].

[2] Uitzonderringen zijn Jos de Mul, Gerard Visser en Lieven de Cauter, die niet bij de jongste generatie filosofen horen.

[3] Zie Huygen, M. (2016, 9 maart). De Professor is niet so good to follow. NRC Handelsblad. Geraadpleegd van https://www.nrc.nl/nieuws/2016/03/09/de-professor-is-niet-so-good-to-follow-1596265-a973769 [08-02-2019]. Deze toename in het Engels als voertaal op universiteiten gaat gepaard met een toename in analytische filosofie (van origine veelal Angelsaksisch), ten koste van de continentale filosofie (veelal Duits en Frans) Engelstalige filosofie, ook in Europese universiteiten. Zie blz. 326-327 van: Glock, H. J. (2013). The owl of Minerva: is analytic philosophy moribund? In The Historical Turn in Analytic Philosophy (blz. 326-347). Palgrave Macmillan, Londen. URL: https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-1-137-30487-2_13 [30-04-2019].

Een andere verklaring is dat Benjamin marxist was en de huidige generatie hem hierdoor liever links laat liggen (de woordgrap is bedoeld).

[4] Zie: Groot, G. (2015, 7 maart). Waarom IS ons zo hard treft door kunst te vernietigen. In Trouw. Geraadpleegd van https://www.trouw.nl/home/waarom-is-ons-zo-hard-treft-door-kunst-te-vernietigen~aafbe250/ [30-04-2019]

[5] Zie DitjesDatjes. (2019). Sterren treuren om brand Notre-Dame. Geraadpleegd van https://www.ditjesendatjes.nl/sterren-treuren-om-brand-notre-dame/ [30-04-2019]

[6] Lucebert (1953). De zeer oude zingt. Zie: https://www.gedichten.nl/nedermap/gedichten/gedicht/182041.html [08-02-2019].