Waarom worden verkiezingsbeloftes verbroken? En wat maakt dat sommige politici zich specialiseren in oneliners en onrust zaaien? In deze drieluik bekijkt Roel Weerheijm de politiek van valse beloftes.
In Deel 1 besprak Roel Weerheijm twee Nederlandse voorbeelden van staatkundig machiavellisme. In Deel 2 gaat Roel Weerheijm in op twee internationale voorbeelden van staatkundig machiavellisme. En in dit afsluitende artikel bekijkt hij het psychologisch machiavellisme van populisten.
De populist versus de ‘gewone’ machtspoliticus
Populisten maken deel uit van machtspolitici, omdat hun destructieve handelen a) alle kenmerken van staatkundig machiavellisme vertoont en b) per definitie veel invloed heeft op politiek en samenleving.
Eén essentiële nuancering is echter op z’n plaats: hoewel de populist een machtspoliticus is, zet hij zich openlijk fel af tegen “de machthebbers”. Daarop baseren populisten hun bestaansrecht: de boosheid van een deel van de stemmers op de heersende macht. Populisten zijn zogenaamd anders dan het establishment, de kliek die altijd al regeert, zij luisteren zogenaamd wél naar het volk.
Waar het establishment, dus de niet-populisten onder de machtspolitici, het gewend is om bij hun maatregelen vooral rekening te houden met de eigen toekomst, is het niet verwezenlijken van je standpunten des te meer kern van de handel en retoriek van huidige populisten: hoe langer je immers geen vooruitgang levert ten opzichte van je eigen constateringen en voorstellen, hoe langer je je publiek boos kan houden en op je kan laten stemmen. De schuld leggen ze uiteraard weer bij het establishment. Ironisch genoeg moeten populisten exact het tegenovergestelde doen van wat ze hun kiezers beloven, anders hebben ze de boosheid van hun stemmers weggenomen en daarmee het fundament onder hun eigen bestaansrecht.
Populisten en hun “beloftes”
Van Wilders is al jaren bekend dat hij zijn eigen problemen mede veroorzaakt én in stand houdt. Want hoewel zijn partijprogramma’s, althans de relatief (!) inhoudelijke varianten van 2010 en 2012, voor een flink deel gekopieerd zijn van de SP, stemt zijn partij bijna alsof het een VVD-kloon is. In ruil daarvoor roept Wilders onjuiste dingen over Islam en Moslims en doet hij onhaalbare voorstellen om die vermeende problemen op te lossen – die hij natuurlijk nooit realiseert.
De VVD, met het imago van de visieloze ‘fatsoenlijke dames- en heren’-ondernemerspartij dat ze willen hooghouden, roept die dingen natuurlijk niet en schampert halfbakken over de onhaalbaarheid van Wilders’ geroep, maar intussen schuift de partij steeds meer op naar, en achter de PVV (twee van de vele voorbeelden zijn te lezen op joop.nl en in Trouw).
Je hoeft er niet eens paranoïde voor te zijn om er een complot in te vermoeden. Wilders weet dat hij niet kan regeren. Over zijn rol in het Catshuisoverleg is al meer dan genoeg bekend geworden: op het moment dat hij zijn verantwoordelijkheid moest nemen, was hij weg. Wilders’ nieuwe “programma” is dermate absurd dat het haast een bewuste zet moet zijn om maar buitenspel te kunnen staan. Maar intussen levert het geroep van Wilders de VVD vrij veel schaduw op om vrij ongehinderd, na de relatief liberale jaren van Dijkstal en Van Aartsen, de plannen van hardliners als Blok en Zijlstra uit te voeren. Eerder zou de VVD er niet mee weg komen, omdat ze de meest rechtse partij waren, maar nu, met de PVV ter rechter zijde, lijkt het ineens normaal. Een aantal uitspraken die Rutte onlangs in Zomergasten deed, of Zijlstra in de Algemene Beschouwingen, hadden Janmaat in de jaren ’80 niet misstaan.
Psychologisch machiavellisme
Naast, en dankzij, dit staatskundige machiavellisme, ontstaat er in sommige situaties ruimte voor de individuele evenknie: psychologisch machiavellisme. Populisten, maar ook dictators en despoten hebben een sluwe en bewust gewetenloze inborst, die ze inzetten om zoveel mogelijk persoonlijke macht te verkrijgen en te behouden. Er liggen raakvlakken met psychopathie en bijvoorbeeld narcisme. De beschuldiging van psychologisch machiavellisme aan het adres van populisten klinkt bijna banaal, als een makkelijk cliché, maar wie dichter op het functioneren van een populist kijkt, ziet hoe persoonlijkheidsstoornissen een essentiële rol spelen in hun functioneren.
Ten eerste werkt bij populisten het staatkundige machiavellisme nog veel fundamenteler. Dat hangt samen met hun compromisloze houding, hun standvastigheid aan onhaalbare ideeën. De politieke agenda is veel smaller, veel extremer en veel moeilijker te realiseren binnen de democratische overlegcultuur, dus moeten zij nog veel grondiger werk maken van het behouden van de macht – en dat doen ze niet door het door hen aan de kaak gestelde probleem op te lossen. Integendeel, hoe langer dat probleem blijft bestaan, hoe vaker een populist herkozen kan worden.
Ten tweede gaat het bij een populistische partij, veel meer dan bij een traditionele partij, om de persoon. De machtspoliticus van een traditionele partij kan vertrekken en de partij vaart daarna nog grofweg dezelfde koers. Maar een populist is persoonlijk veel hechter met zijn partij vervlochten en heeft ook een veel grotere persoonlijkheidscultus nodig. Iemand die niet lijdt aan psychologisch machiavellisme, zal dit niet voor elkaar krijgen.
Geregeld wordt beweerd dat het kwalificeren van populisten als mensen met een psychische afwijking, of van demagogische fora en sites als minderwaardig, oneerlijk is omdat dit de ernst en de schade die deze veroorzaken, zou onderschatten, alsof het maar ongevaarlijke mensen zijn. Toen Arnon Grunberg in een column schreef dat het primitieve schelden van Annabel Nanninga onder de DSM-5 valt, kreeg hij dezelfde reactie. Maar hoe gevaarlijk is het niet dat allerhande populair-rechtse scribenten en scheldkanonnen onder het mom van ‘vrijheid van meningsuiting’ leugens en haat zaaien? En hoe gevaarlijk is het niet wanneer psychologische machiavellisten zoals Wilders, Trump, Orban en Farage op centrale plekken in het Westen macht claimen? HP/De Tijd berichtte meerdere malen uitgebreid over de wantoestanden in de PVV, de partij met maar één lid die als een sekte blijkt te zijn georganiseerd. De persoonlijkheidscultus, de manipulatie, de ongezonde competitie die zo kenmerkend is voor psychologisch machiavellisten, is er volop aanwezig. Bij populisten als Donald Trump en Nigel Farage is de werkwijze al niet veel anders.
Ze liegen continu en spreken zichzelf doorlopend tegen, iedereen die Engels verstaat kan dit horen, maar ze hebben een deel van het publiek vast in hun macht. Hun geestelijke vermogens analyseren langs de meetlat van een geestelijke afwijking is niet gemakzuchtig en diskwalificeert ze niet. Evenmin kleineert dit het gevaar, sterker nog: het gevaar wordt des te evidenter. We moeten de politiek, en daarmee de maatschappij, van hen bevrijden. Daartoe moet vooral werk worden gemaakt van het verbreken van de machtspositie die populisten met hun achterban hebben. Intussen is al lang duidelijk dat ratio, argumenten en feiten hen niet overtuigen. De band bestaat uit het aanwakkeren, bevestigen en verergeren van angst en onzekerheid – ironisch genoeg dus óók door de oorzaken ervan te bevestigen door actief anders te stemmen dan je aan je kiezers beloofd hebt.
Maar: hoe genezen we die achterban van de angst?
Geef als eerste een reactie