Geschiedkundige Christoph de Spiegeleer bespreekt, naar aanleiding van het nieuwste boek van de beroemde Amerikaanse journalist en geo-strateeg Robert D. Kaplan, de complexe en tragische geschiedenis van Roemenië.
Vandaag komt Roemenië in Nederland en België vooral in het nieuws met berichten over sociale dumping en de angst voor vrij verkeer van Roemeense werknemers. In tijden van een vluchtelingencrisis, een agressief Rusland en de toenemende druk op de West-Europese welvaartsstaten is er in de mediaberichtgeving maar weinig ruimte voor een genuanceerde blik op de gevarieerde en complexe etnische en politieke situatie in de voormalige satellietstaten van de Sovjet-Unie.
In deze bijdrage gaan we aan de hand van het laatste boek van de befaamde Amerikaanse journalist en geo-strateeg Robert D. Kaplan wat dieper in op de ongemeen interessante maar tragische geschiedenis van dit land aan de Oostgrens van de Europa. Kaplans nieuwste boek, een mengeling van een reisverslag en politieke analyse, werd onlangs in het Nederlands uitgebracht onder de titel Duister Europa. Twee Koude Oorlogen en een reis door Groot-Roemenië.
Vertrekpunt: de hedendaagse situatie
Het politieke nieuws over Oost-Europa wordt vandaag de dag volledig gedomineerd door de gespannen relaties tussen Rusland en Oekraïne. Roemenië is net als Oekraïne een grensland waar door de eeuwen heen grote mogendheden, en met name nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, met elkaar in botsing kwamen.
De schaduw van de geschiedenis op de huidige langzaam moderniserende Roemeense samenleving, met drie miljoen Roemenen op een populatie van eenentwintig miljoen die in West-Europa hun brood verdienen en een elite die zich na vier decennia communistisch bewind gestaag naar het Westen richt, kan en mag niet onderschat worden.
De voorgeschiedenis
Na een legerdienst in Israël in 1981 kwam de 29-jarige Robert Kaplan als dolende freelance journalist in het Roemenië van Nicolae Ceaușescu terecht. De jaren tachtig waren een dieptepunt in de woelige twintigste eeuwse geschiedenis van Roemenië.
Tijdens Wereldoorlog I werd het koninkrijk Roemenië onder de voet gelopen door het Duitse Rijk en het Oostenrijks-Hongaarse Rijk. In 1940 verloor Roemenië Bessarabië (nu deel van huidig Moldavië en van Oekraïne) en Noord-Boekovina aan de Sovjet-Unie en Noord-Transsylvanië aan Hongarije. Vorst Carol II trad af en honderdduizenden Roemeense troepen vochten onder het regime van Ion Antonescu samen met Nazi-Duitsland tegen de Soviet-Unie. Na de val van de fascistische Antonescu veranderde Roemenië van kamp en vocht het tegen nazi-Duitsland om Noord-Transsylvanië te heroveren. Na Wereldoorlog II greep communistisch leider Gheorghe Gheroghiu-Dej de macht. Deze volgde een koers van ‘nationaal communisme’, los van Moskou. In 1968 kwam Nicolae Ceaușescu aan de macht. Onder Ceaușescu werd Roemenië verder een schizofrene politiestaat waar de bevolking systematisch werd onderdrukt.
Kaplans Roemenië
Doorheen Duister Europa wordt meermaals duidelijk hoe moeilijk het was om in de jaren 1980 als Westers journalist in tijden van communistische terreur te rapporteren. Kaplan zocht vooral verhaal bij Westerse diplomaten en zag met eigen ogen hoe anonieme massa’s in Bukarest, gebukt onder een loden stilte en bijtende kou, aanschoven voor het schaarse beschikbare voedsel.
Goede (reis)journalistiek vraagt zowel belezenheid in politiek en geschiedenis als een nauwlettend oog voor sprekende details. Kaplan beschikt ruimschoots over beide eigenschappen en treedt meermaals in dialoog met eerder verschenen literaire reisverslagen over de regio. Kaplan reisde na 1981 nog in 1990 en in 2013 en 2014 af naar Roemenië, en aanschouwde als reizend journalist via die momentopnames enkele belangrijke recente historische transformaties in de Roemeense samenleving.
In 1990 was de Kerstmisrevolutie, die een einde had gemaakt aan de decennia lange heerschappij van Ceaușescu, nog maar enkele maanden oud. In de jaren negentig ging Roemenië er onder Ceaușescu’s opvolger, president Iliescu, economisch minder op vooruit dan andere oud-satellietstaten, maar het land werd tenminste onder deze transitiefiguur niet verscheurd door een etnische burgeroorlog zoals het nabije Joegoslavië. In 2013-2014 was Roemenië lid van de EU en de NAVO en maakte Bukarest vooral indruk door haar elegante verwesterde aanblik en de drukke chaos die met urbane modernisering te paar gaat.
Kaplans nieuwste boek is waardevol om meerdere redenen, al vraagt het van de lezer een meer dan de gewone inspanning door de stijl en opbouw ervan. Door de acht impressionistisch gestructureerde hoofdstukken heen wordt duidelijk hoe niet enkel het verleden van Roemenië, als het kruispunt van het Ottomaanse, Habsburgse en Russische rijk, maar ook haar toekomst in deze tijden van geopolitieke spanning met Rusland en als jong lid van de EU, veel meer aandacht verdient in het publieke debat.
In Roemenië maakt de reiziger kennis met een unieke fusie van Latijnse taal en Oosters-orthodox christendom. Kaplan schrijft lyrisch over de impact van het Byzantijnse rijk op de historische en culturele erfenis van Roemenië, en beschrijft op even treffende wijze de menselijke ellende die gepaard ging met de communistische regimes van Gheorghiu-Dej en Ceaușescu, met strafkampen en Ceaușescu’s Oost-Europese versie van het politieke model in Noord-Korea. Ook de dubbelzinnige figuur van Antonescu krijgt uitgebreid aandacht. Antonescu dirigeerde het uitmoorden van circa 300.000 Joden in gebieden met grote etnische Roemeense populaties die hij in 1941 aan de zijde van Nazi-Duitsland heroverde op Stalin. Antonescu zou weliswaar de fascistische IJzeren Garde neutraliseren en verhinderde na de nederlaag bij Stalingrad, dat in het eigenlijke Roemenië honderden duizenden Joden werden weggevoerd naar kampen in Polen, maar hij deed dat slechts vanuit opportunistische overwegingen. Kaplan is geen geschoold historicus maar maakt goed gebruik van de beste voorhanden academische werken over deze dictators.
Roemenië in Europa
Op het moment dat Roemenië toetrad tot de EU, in 2007, raakte de Unie al snel in een schuldencrisis en ontstond er een breuk tussen welvarende Noord-Europese staten en arme Zuid-Europese en Balkanstaten. De droom van een Roemenië dat haar bloedige verleden kan ontvluchten door opname in een verenigd Europa, lijkt bijzonder precair, zeker met een autoritair optredende Putin die gasleidingen als politiek wapen gebruikt.
Kaplan laat verschillende adviseurs en politici aan het woord die vrezen voor een indirecte subversieve invloed van Putins Rusland in Roemenië, Oekraïne en Moldavië, via het opkopen van banken en media organen, het controleren van energietoevoer en het omkopen van politici. De Russische invloedssfeer laat zich in Kaplans’ relaas met name ongenadig gelden in de kleine republiek Moldavië, met een meerderheid van etnische Roemeniërs.
Europa’s schaduw vertelt geen chronologisch lineair verhaal en meandert rond de vaak verschuivende grenzen van Roemenië langs pittoreske steden in Transsylvanië. Op elke tussenstop van de reis leer je als lezer iets nieuws bij, zoals over de situatie van de overgebleven etnische Duitsers en de grote Hongaarse minderheid. Ondanks de soms wat te nadrukkelijke stempel van Kaplans persoonlijkheid en geopolitieke denkkader, is hij een begenadigde gids die de lezer herhaaldelijke waarschuwt voor het opnieuw opduiken van oude demonen. Of je het nu eens bent met Kaplans politieke analyse of niet, dit boek biedt een mentale reis door een rijke geschiedenis en cultuur en doet dromen over een verdere toenadering tussen Oost en West binnen een Europa dat staat voor meer dan rigide begrotingscontroles.
Geef als eerste een reactie