Tijd voor een cordon sanitaire!

Sinds Geert Wilders eind 2004 de VVD de rug toekeerde om een partij voor zichzelf te beginnen, is men veel te zacht met Wilders en de PVV omgesprongen. Bij onze zuiderburen is het eigentijdse populisme iets ouder, maar er is ook grondiger op gereageerd. Ook in Nederland wordt het hoog tijd voor een cordon sanitaire rondom de PVV.

Belgisch populisme

Eén van de meest onzalige data in de recente Belgische geschiedenis is 29 september 1992. Op die dag werd het Sint-Michielsakkoord gesloten, dat van België officieel een federale staat maakte langs de taalgrens, die al in 1962 was vastgesteld. Eén van de onopgeloste problemen uit dat akkoord (het hoofdpijndossier Brussel-Halle-Vilvoorde) drong zich begin 21^e eeuw alsnog op aan de federale overheid. Een ander probleem zou zich vanaf 1992 steeds drastischer manifesteren: de onbestuurbaarheid van België. De reden hiervan is dat Vlamingen alleen op Vlaamse politici kunnen stemmen, en Walen alleen op Waalse politici. België hield er onder meer een triest record aan over: in 2011 vestigde België het wereldrecord voor de langste regeringsformatie ooit (de Regering-Di Rupo werd in 541 dagen geformeerd). Erg eensgezind is de federale Belgische politiek ook daarna niet geweest.

Het Vlaamse populisme heeft een belangrijke unieke eigenschap: het hangt sterk samen met de Vlaamse Beweging, de beweging die vanaf de Belgische Onafhankelijkheid in 1830 streeft naar emancipatie van, soms ook naar onafhankelijkheid van Nederlandssprekende Belgen. Vergeleken bij populisme in andere landen is de Belgische situatie daarmee complexer. Niettemin is het populisme in België in grote mate vergelijkbaar met dat in Nederland: frustreren van de politieke systemen, investeren in angstpolitiek, herhalen van onbewezen oneliners, weigeren om verantwoordelijkheid te nemen, zowel voor de desastreuze maatschappelijke gevolgen (o.a. racisme) als voor de politieke consequenties.

Belgisch cordon sanitaire

Dat laatste wordt Belgisch populisme sinds een tijd overigens erg moeilijk gemaakt. De eerste en meest beruchte populistische partij om wie sinds 1991 een cordon sanitaire getrokken werd, was het Vlaams Blok van Filip Dewinter. Op 9 november 2004 werd het Vlaams Blok zelfs veroordeeld voor racisme.

Lees, voor we verder gaan, de reactie van Filip Dewinter. Dit schreef hij de dag erna: “Alhoewel onze fractie de veroordeling betreurt en weigert te aanvaarden dat het Vlaams Blok een racistische partij is wil ik hier uitdrukkelijk bevestigen dat wij ons ondergeschikt maken aan de rechtstaat en dus ook het arrest van het Hof van Beroep te Gent zullen respecteren.”

Kom daar eens om bij de waterstofperoxideracist die grossiert in beledigingen en bewuste onwetendheid, en die de fundamenten van onze democratische rechtsstaat in woord en daad weigert te erkennen en te respecteren.

Vier dagen na deze reactie van Dewinter hief het Vlaams Blok zichzelf op. De partij was vanaf 1978 prominent aanwezig in de Belgische politiek. Al jaren was duidelijk welke exclusieve, nationalistische kant het Vlaams Blok op ging. Geen enkele democratische politieke partij wilde geassocieerd worden met een partij die racistische en fascistische elementen dagelijkse praktijk maakte – een fundamentele democratische daad waar sommige Nederlandse politieke partijen frustrerend schimmig over blijven.

En hoewel het enige voeten in aarde had, kwám het cordon sanitaire er, in 1991, gesteund door een brede groep Bekende Vlamingen, onder wie schrijvers/dichters Tom Lanoye en Hugo Claus. Het Vlaams Blok had ongeveer een kwart van de stemmen gekregen en het was tijd voor een fundamenteel democratische maatregel: het stelselmatig weren van antidemocratische politiek.

Journaliste Anna Luyten reconstrueerde voor Vrij Nederland, overigens ook met de eindvraag of een cordon sanitaire voor de PVV een goed idee zou zijn, de gang van zaken rond het Belgische cordon sanitaire.

Intussen bepleit Tom Lanoye al een tijd dat ook Nederland een cordon sanitaire om de PVV moet trekken, met sterke argumenten. Appeasen, zo is de strekking van zijn pleidooi, heeft sowieso niet geholpen. Regeren kan en wil de partij niet. Het is geen eindstation, maar wel degelijk een effectief middel tegen verdere escalatie van (omgangsvormen en werkbaarheid in) de politieke arena.

Werkt het?

Een argument tégen het cordon sanitaire is het gegeven dat de rechts-conservatieve politieke beweging van het Vlaams Blok niet werd gestopt na het opheffen van die partij. Het Vlaams Blok ging over in het Vlaams Belang. Daarnaast werd ook de sterke groei van de N-VA van Bart De Wever, ontstaan in 2001, aan het cordon sanitaire gekoppeld.

Hier vindt een verwarring van gebeurtenissen plaats. Deze twee partijen profiteerden namelijk niet van het cordon sanitaire, maar wel van de opheffing van het Vlaams Blok. En daar komt nog bij dat de N-VA zich profileert door zich tégen Vlaams Belang af te zetten. Tegelijkertijd is een verzwakking van de conservatieve, xenofobe standpunten zichtbaar bij de N-VA en zijn de zetelaantallen en de invloed van Vlaams Belang vanaf 2004 verschrompeld.

Op 1 november 2015 ging Bart De Wever in het Belgische debatprogramma De zevende dag in debat met Tom van Grieken, leidsman van het Vlaams Belang. De Wever zei bijvoorbeeld dat zijn partij nooit met het Vlaams Belang mee zou stemmen. Ook noemde hij de uitspraken over vluchtelingen, dat ze hen maar kompassen moeten geven zodat ze kunnen terugzwemmen, van een ranzigheid, een onmenselijkheid, die de N-VA nooit zou verdedigen. Daarnaast viert de N-VA het feit dat het Vlaams Belang ‘al dertig jaar’ niets bereikt heeft (meegerekend is de voorganger Vlaams Blok). De Wever concludeert cynisch: “Alles wat u aanraakt, verandert in lood.”

Maar het opvallendste komt daarna: De Wever verwijst naar Dewinter die, exact zoals Wilders, naar de koran verwijst als ‘de bron van alle kwaad’ en die moskeeën wil sluiten – en hij vraagt Vlaams Belang-voorman Van Grieken: “dan pleit u eigenlijk voor de Derde Wereldoorlog. Staat u daar achter?”

De vraag dringt zich op: wat is er blijvend veranderd ná het cordon sanitaire? We zien weliswaar twee grote, machtige, populistisch-rechtse partijen in Vlaanderen. Maar het valt des te meer op hoe dun de marges zijn voor De Wever: komt hij te dicht in de buurt van Dewinter, dan zal ook voor hem het cordon sanitaire worden opgetrokken. Maar gaat hij er te ver vandaan, dan verliest hij zijn kiezers aan het Vlaams Belang – voor wie dezelfde dunne marges gelden, maar die het in alle opzichten moeten afleggen tegen de N-VA: verkiezing na verkiezing verliezen ze. De N-VA blijft één van de grootste partijen, maar bevindt zich al jaren in een complete patstelling: verder radicaliseren, zoals Wilders doet, werkt niet, herhaling is afzwakking van het punt en afzwakking laat de kiezer weglopen. Tóch stemmen Belgische kiezers veel vaker op de N-VA dan op het radicalere Vlaams Belang – een gemuilkorfd racisme dat het politieke establishment de broodnodige tijd en ruimte biedt voor een inhoudelijk weerwoord.

Nederlands cordon sanitaire

Ik vermoed dat angst voor de kiezer in Nederland een grote rol speelt in het uitblijven van een cordon sanitaire rondom de PVV. In België was dit volgens Tom Lanoye juist een reden voor de rechtse partijen om een cordon sanitaire op te trekken: „Het cordon werd in Vlaanderen geformuleerd door links, maar het is uitgevoerd door rechts. (…) Onze christendemocraten en liberalen beseften dat veel van hun kiezers een samenwerking met Vlaams Belang niet zouden accepteren. Hun partijen zouden daarop gesplitst zijn.” Als er in Nederland al partijen te vinden zijn voor een cordon sanitaire, zullen dat waarschijnlijk de linkse partijen zijn. VVD en CDA zijn het punt ver voorbij dat ze nog kunnen volhouden dat ze verschoond willen blijven van het soort populisme dat de PVV bedrijft, of van populisme überhaupt, na de rampzalige kabinetten met de LPF en de PVV (saillant detail: Rutte-I werd in het Engelstalige deel van de wereld gezien als het kabinet-Wilders). Sterker nog, de CDA-partijtop was zich van de weerstand bij de achterban bewust en moest in oktober 2010 een congres organiseren waarin ze net zolang diepe kafkaëske verwarring stichtten (“Als u tegen de resolutie bent, stem dan voor…”) en met resoluties heen en weer schoven, tot de stemming pas na herstemmen de uitslag weergaf die onder meer Eurlings en Verhagen voor ogen stond. De scriptschrijvers van House of cards hadden het niet beter kunnen verzinnen – en dat met de klauwen van het populisme duidelijk om de Tweede Kamer geklemd. Maar ze wilden zó graag, bij het CDA…

Het zou VVD en CDA niettemin sieren als ze nu alsnog expliciet afstand nemen van alle vormen van haatzaaien, racisme en populisme. Maar dat gebeurt niet.

Rutte houdt impliciet de deur open en zal Wilders ongetwijfeld weer in de armen vallen als PVV en VVD in een levensvatbaar kabinet kunnen zitten. Het komt de VVD goed uit dat ze in zo’n geval niet de meest rechtse partij zijn – die traditiegetrouw verlies lijdt bij de eerstvolgende verkiezingen.

Het CDA blijft zo mogelijk nog veel vager.

Zo vaag blijft ook het daadwerkelijke instellen van een Nederlands cordon sanitaire. Opvallend is wel dat de landelijke politiek effectief een cordon sanitaire heeft ingesteld na Wilders’ ‘minder, minder’-uitspraken: er zijn nauwelijks nog PVV-moties gesteund. Maar niemand in de Haagse politiek die een cordon sanitaire uit durft te spreken.

Een cordon sanitaire tegen de PVV is het beste wat de politiek nu, tijdens en na de verkiezingen 2017, kan doen. Het kan nooit op zichzelf staan, omdat mensen die op de PVV stemmen wel degelijk een niet te negeren signaal afgeeft aan politiek Den Haag. Het cordon sanitaire moet worden gecombineerd met een fundamentele herijking van de landelijke politiek.

Maar dan zonder de PVV. Zonder de partij die niet democratisch georganiseerd is, een partij met één lid de rest van Kamerleden en medewerkers jaknikkers gemaakt heeft. Zonder de partij die bij een van de vorige verkiezingen bepleitte dat iedere Nederlander zichzelf etnisch moest laten registreren, om zodoende groepen mensen te kunnen buitensluiten. Zonder de partij die voor een aanzienlijk deel gefinancierd wordt door schimmige buitenlandse fondsen en die nog steeds buitengewoon onduidelijk doet over de boekhouding. Zonder de partij die vluchtelingen en moslims criminaliseert. Zonder de partij die de extreemrechtse Prinsenvlag weer uit de (terechte) taboesfeer haalt.