Het afgelopen jaar was er veel ophef rondom de #blacklivesmatter-beweging. Waarom is het toch zo moeilijk om een eenduidige boodschap over te laten komen op het publiek? Literatuurwetenschapper Kate Huber legt de meest courante theorieën hierover uit.
Woorden hebben vaak meerdere betekenissen. Als we praten, bepaalt onze intonatie of we iets vertellen of vragen en of wat we zeggen sarcastisch of serieus bedoeld is. Toch ontstaan er soms misverstanden, zelfs terwijl we ons voelen alsof we controle hebben over onze eigen boodschap. Zulke misverstanden hebben soms net zoveel te maken met degene die luistert of leest als degene die spreekt of schrijft.
Tradities van lezen bepalen ons wereldbeeld
De manier waarop we waarnemen speelt een belangrijke rol bij hoe ons wereldbeeld tot stand komt. Geesteswetenschappers hebben zich daarom juist verdiept in hoe patronen in een tekst, beeld of film ons ertoe aanzetten om bepaalde betekenissen aan onze waarnemingen te verbinden. Zo hebben beeld- en filmcritici, zoals John Berger of Laura Mulvey, theorieën ontwikkeld waarin de positie van subjecten en objecten in beeld en film impliciet hiërarchische relaties creëren voor de waarnemer.
Stel je voor dat je een plaatje hebt waarin een man kijkt naar een vrouw. Het arrangement in dat beeld zal de kijker er onbewust toe aanzetten om zich te identificeren met de man. Als gevolg daarvan wordt de vrouw het object waarnaar gekeken wordt. Als dit patroon vaak genoeg voorkomt in verschillende media, zal je het als kijker waarschijnlijk logisch of natuurlijk vinden (zelfs als je een vrouw bent!) als mannen en mannelijke subjecten toezicht houden over, of hiërarchisch hoger zijn dan, vrouwen en vrouwelijk objecten.
Nieuwe manieren van lezen
Al decennia hebben geesteswetenschappers zich gespecialiseerd in het identificeren en blootleggen van patronen, zoals de zojuist genoemde mannelijk-vrouwelijke, subject-object structuur. Geesteswetenschappelijk onderzoek naar culturele objecten heeft zich gericht op het onthullen van ideologieën die zich schuilhouden in culturele objecten, bijvoorbeeld een schilderij of roman. Zo hebben wetenschappers ook gekeken naar de manier waarop tekensystemen invloed uitoefenen op hoe we tot consensus komen over wat zogenaamd normaal of gewoon is.
Maar onlangs betoogden onder anderen Stephen Best en Sharon Marcus dat er meerdere manieren van lezen en onderzoeken van tekensystemen nodig zijn. Volgens hen wordt, door het nastreven van het doel om impliciete betekenissen te onthullen, voorkómen dat de lezende onderzoeker kan zien wat er al letterlijk of duidelijk staat. Een vermoed of gewenst resultaat moet dus niet leidend zijn in het lezen of onderzoeken van een cultureel object.
Best en Marcus stelden een oplossing voor in hun nu bekende Representations-artikel uit 2009, “Surface Reading: An Introduction.” Daarmee begon de zogenaamde “descriptive turn” in de literatuurwetenschap, een debat waarin wetenschappers discuteren verschillende methoden van lezen en interpretatie. Sinds Best en Marcus’ artikel, gebruiken veel literatuurwetenschappers de concepten symptomatisch lezen en oppervlaktelezen om beter te begrijpen hoe verschillende manieren van lezen of luisteren invloed hebben op onze interpretaties en als resultaat, op onze ideeën.
Leesmanieren om kennis te verdiepen en verbreden
Het soort lezen waardoor wetenschappers ideologieën onthullen in tekensystemen beschrijven Best and Marcus als symptomatisch lezen. Zij definiëren dit concept als “een specifieke soort [interpretatie] waarin [begrepen wordt] dat de betekenis is verborgen, onderdrukt en diep, en dat [de betekenis] detectie en onthulling vereist van die het interpreteert” (Best 1).[1] Met andere woorden: een deskundige of opgeleide lezer kan de belangen achter bepaalde tekensystemen waarnemen en blootstellen.
In tegenstelling is oppervlaktelezen, volgens Best en Marcus “dat wat zich aandringt om bekeken te worden in plaats van dat waarvoor we moeten worden opgeleid om er doorheen te zien” (Best 9).[2] Dat wil zeggen: de lezer kijkt naar wat er letterlijk staat en bekijkt of dat niet juist meer zegt over de historische of culturele context dan een achterliggende betekenis.
Best en Marcus redeneren dat ideologieën in onze tijd explicieter zijn geworden en zichtbaarder zijn in allerlei culturele en politieke uitingen. Volgens hen kunnen we daarom beter beschrijven wat er precies staat in een tekst, beeld, film of een ander cultureel object. Deze manier van oppervlaktelezen, stellen Best en Marcus, zou wetenschappers de vaardigheden geven om “de manieren te registeren, waardoor beperkingen net zoveel vorm geven tot ons bestaan als het loskomen van zulke beperkingen” (Best 18).[3] Met andere woorden, Best en Marcus willen dat we goed begrijpen wat al duidelijk voor ons ligt voordat we beginnen om theorieën te maken over wat er misschien achter een gegeven representatie of tekensysteem staat.
Hoe is dit van toepassing in ons dagelijks leven?
In een New York Times interview uit 2015, getiteld “What’s Wrong with ‘All Lives Matter’?”, leest filosoof Judith Butler de uitdrukking “Black Lives Matter” op verschillende manieren, waardoor zowel een symptomatische- als een oppervlakteleeshouding te onderscheiden zijn. Butlers blik op wat al duidelijk zichtbaar is en wat achter de schermen ligt, helpt ons in deze inmiddels bekende uitdrukking te zien hoe verschillende leeshoudingen onze kennis en verstand kunnen verbreden en verdiepen.
Tijdens haar “oppervlakte”-interpretatie van “Black Lives Matter” merkt Butler op dat deze uitdrukking lijkt te “vertellen wat al duidelijk is,” maar wat duidelijk zou moeten zijn is in feite nog geen werkelijkheid. Butler verklaart in het interview: “Een reden waarom de uitdrukking ‘Black Lives Matter’ zo belangrijk is, is dat het vertelt wat al duidelijk is, maar wat duidelijk is, is historisch gezien nog niet waar geworden” (Yancy).[4] Butlers oppervlaktelezing laat zien dat, terwijl het leven van mensen met een donkere huidskleur gelijk gewaardeerd zou moeten zijn als mensen met een lichtere huidskleur, dit nog niet het geval is in onze huidige samenleving. In het Westen zijn mensen met een donkere huidskleur structureel minder bevoorrecht dan blanke mensen. Als gevolg laat de uitdrukking “Black Lives Matter” de tegenstrijdigheden zien van wat we tegenwoordig begrijpen als gelijkheid in een tijdperk van kleurenblind racisme. Dat laatste is overigens een term die bekend is geworden door het werk van bijvoorbeeld Michael Omi en Howard Winant, of dat van Eduardo Bonilla-Silva.
Wat we historisch gezien begrijpen van de gelijkheid in het Westen, verbergt hoe bepaalde groepen toch nog steeds onderdrukt blijven. Zo’n oppervlakteleeshouding houdt dus geen rekening met alle historische kanten die de woorden “zwarte levens” bevatten.
Butler geeft daarom ook nog een symptomatische lezing van de uitdrukking “Black Lives Matter.” Butler interpreteert wat “zwarte levens” tegenwoordig in de VS betekent door alle complexiteit van de geschiedenis van het woord “zwart” uit te beelden: “[Black Lives Matter] is […] ook een uitdrukking die een connectie maakt tussen de geschiedenis van de slavernij, schuld peonage, segregatie en een gevangenissysteem dat gericht is tot beheersen, neutralisatie en degradatie van minderheden, maar ook een politiesysteem dat steeds makkelijker en vaker een leven van iemand met een donkere huidkleur in een flits wegneemt omdat een agent denkt misschien bedreigd te zijn” (Yancy).[5] De uitdrukking “Black Lives Matter” brengt onze aandacht naar de geschiedenis, waardoor categorieën van verschil, bijvoorbeeld dat van ras, tot stand zijn gekomen en hoe zulke categorieën in de loop van tijd werken om op een systematische en structurele manier bepaalde populaties onbevoorrecht en onderdrukt te houden.
De verschillende manieren van lezen die Butler in haar interview hanteert, vullen elkaar aan. Haar lezingen laten zien dat een betekenis tevoorschijn komt door een specifieke historische relatie tussen tekst, context en lezer. Meerdere manieren van lezen kunnen ons dus helpen om ons op verschillende niveaus te verbinden met uiteenlopend mogelijke betekenissen. Dat wil zeggen: het stuurt ons aan om te herkennen wat duidelijk is of wat normaal zou moeten zijn. Het helpt ons begrijpen hoe geschiedenisverhalen en woorden met de tijd meerdere betekenissen bijeenbrengen.
Multidimensionale lezen voor een betere wereld
Hoewel misverstanden waarschijnlijk onvermijdelijk zijn, verbreden en verdiepen multidimensionale lezingen wel ons begrip en kennis van hoe het verleden vorm geeft aan ons huidige moment en bestaan. Door de diepte in te gaan met een symptomatische leeshouding en een oppervlaktelezing te gebruiken om goed vast te stellen wat al duidelijk is (of zou moeten zijn), leren we meer over de ingewikkelde relaties die we hebben met de tekensystemen die zowel vandaag als honderd jaar geleden onze conversaties en gedachten beïnvloeden. Het leren van meerdere manieren van lezen helpt ons dus te voorkomen dat onze interacties per ongeluk misverstanden veroorzaken, zelfs wanneer wat we zeggen voor ons gevoel zo duidelijk lijkt te zijn.
Noten
[1] Dit is mijn eigen vertaling. De originele citaat gaat als volgt: Symptomatic reading is “a specific type [of interpretation] that [presumes] meaning to be hidden, repressed, deep, and in need of detection and disclosure by an interpreter” (Best 1).
[2] Dit is mijn eigen vertaling. De originele citaat gaat als volgt: Surface reading describes “what insists on being looked at rather than what we must train ourselves to see through” (Best 9).
[3] Dit is mijn eigen vertaling. De originele citaat gaat als volgt: Surface reading allows us “to register the ways that constraints structure existence as much as breaking free of them does” (Best 18).
[4] Dit is mijn eigen vertaling. Het originele citaat gaat als volgt: “One reason the chant ‘Black Lives Matter’ is so important is that it states the obvious but the obvious has not yet been historically realized”
[5] Dit is mijn eigen vertaling. Het originele citaat gaat als volgt: “[Black Lives Matter] is […] also a chant that links the history of slavery, of debt peonage, segregation, and a prison system geared toward containment, neutralization and degradation of black lives, but also a police system that more and more easily and often can take away a black life in a flash all because some officer perceives a threat” (Yancy).
Verder lezen…
Best, Stephen and Sharon Marcus. “Surface Reading: An Introduction.” Representations. 108.1 (Fall 2009): 1-21. JSTOR. Web. 12 Jan. 2016.
Yancy, George and Judith Butler. “What’s Wrong with ‘All Lives Matter’?” The New York Times. The New York Times Company, 12 Jan. 2015. Web. 29 Jan. 2016.
Geef als eerste een reactie