Het machiavellisme van Donald Trump

Of je het nu prijzenswaardig vindt of niet: Donald Trump lijkt een hedendaagse versie van het machiavellisme te hebben neergezet. Maar in hoeverre is dat zo? Filosoof Sharon Hagenbeek maakt een vergelijking tussen het denken van Machiavelli en dat van Trumps politieke adviseur Roger Stone. In het tweede deel van deze tweeluik: Machiavelli’s overlevingstechnieken.

Machiavellisme

De strategie die Donald Trumps adviseur Roger Stone voorschrijft in zijn boek Roger Stone’s Rules, zoals hier uiteengezet in het eerste deel van dit tweeluik, is vrij machiavellistisch in de gangbare uitleg van die term.

Machiavellisme is afgeleid van het denken van Niccolò di Bernardo dei Machiavelli (1469-1527) en betekent grofweg dat alles geoorloofd is omwille van de macht. List en bedrog hoeven niet vermeden te worden – een idee dat hij in onder meer zijn magnus opus De Heerser uiteenzette. Maar het denken van Machiavelli is complexer dan zo’n simpele stelregel. Een vergelijking met Trumps presidentschap laat dat al snel zien.

Geld lost alle problemen op?

Net als Trumps adviseur Roger Stone was ook Machiavelli ervan overtuigd dat corruptie eigen is aan de mens. Volgens Machiavelli kan met geld invloed worden gekocht en kunnen problemen worden opgelost, omdat de mens nu eenmaal geneigd is tot egoïsme:

“For one can say this generally of men: that they are ungrateful, [fickle,] pretenders and dissemblers, evaders of danger, eager for gain. Whilst you do them good, they are yours, offering their blood, property, lives, and children […] when the need for them is far away; but when it is close to you, they revolt.”[1]

In dat opzicht is de wereld dan misschien niet veranderd sinds Machiavelli, maar dat is niet hetzelfde als zeggen dat je je geld waar mogelijk moet laten spreken. Niet onder stoelen of banken steken dat je publiek geld uitgeeft aan bijvoorbeeld golfweekendjes of zichtbaar jezelf verrijken is volgens Machiavelli gevaarlijk:

“And there is nothing wastes so rapidly as liberality, for even whilst you exercise it you lose the power to do so, and so become either poor or despised, or else, in avoiding poverty, rapacious and hated. And a prince should guard himself, above all things, against being despised and hated; and liberality leads you to both.”[2]

Met andere woorden: Machiavelli raadt zijn lezer aan om spaarzaam te zijn met het spenderen van geld, want als je eenmaal als rijk te boek staat, zal men proberen de hand op je vermogen te leggen. Daarnaast zal je eerder zelf corrupt worden en het volk gaat je verachten. Dat is in ieder geval een les die Trump niet geleerd heeft van Machiavelli.

Spelen voor en met de publieke opinie

Al is politiek een (strijd)toneel, en al is alles wat daarop kan gebeuren voor Machiavelli misschien geoorloofd, dat is voor hem niet zonder meer hetzelfde als voor Donald Trump. Waar Trump publieke meningen aan zijn laars lijkt te lappen en zelfs op ridicule wijze verloochent, geeft Machiavelli juist adviezen om eerlijkheid, wijsheid en moraliteit te veinzen tegenover het volk. Hij beschouwt het als verstandig om het plebs een fabeltje voor te houden, als dat nodig is.

Waar mogelijk dient de machthebber te handelen volgens de conventionele deugden[3]. De strategie die Machiavelli dus voorstaat, is er één waarbij de leider zoveel mogelijk publieke steun najaagt middels het vertonen van traditionele deugdelijkheid, en dat mag best geveinsd zijn, zo lang het maar werkt. Machiavelli zou het niet eens zijn met een mediabenadering die ogenschijnlijk geheel geen goedkeuring van het volk zoekt.

Trump, daarentegen, hecht meer waarde aan de flexibiliteit van het rechtsbestel om aan de macht te blijven en slechts onder dwang van de rechterlijke macht zal hij zijn positie vroegtijdig verlaten. Hij laat zich nu eenmaal niet leiden door gevoelens van eer of verantwoordelijkheid. Zo lang hij niet veroordeeld kan worden door een rechter, kan hij niet impeached worden. En een rechter kan alleen een veroordeling uitspreken als een jury hem schuldig acht. Die jury is hij nu al aan het bewerken door verwarring te scheppen en door tegelijkertijd stapsgewijs het publiek bekend te maken met wat hij gedaan heeft, zodat de morele verontwaardiging niet meer meeweegt in de rechtszaal. Kortom, Trump legt het voortbestaan van zijn politieke carrière in handen van de zogenaamde court of public opinion, voor Machiavelli is dat juist een gevaar dat zo veel mogelijk vermeden dient te worden.

De wereld van toen en nu

Binnen Machiavelli’s denken is er ruimte voor een drastisch ander wereldbeeld dan, zeker ten tijden van Donald Trump’s verkiezingsoverwinning, gemeengoed was in de Westerse Wereld. De mensheid werkt volgens Machiavelli niet naar een betere wereld toe en is zelfs nooit ver weg van oorlog. Sterker nog: vrede is iets zeldzaams.

Er bestaat volgens Machiavelli geen echte vooruitgang. Het is allemaal tijdelijk; de mensheid gaat vooruit en dan weer achteruit. Trumps omgang met andere wereldmachten kan worden gezien als een bevestiging van Machiavelli’s pessimistische wereldvisie. Op z’n minst heeft Trumps cynische buitenlandse politiek een gelijkenis met dit vroegmoderne politieke denken.

Maar we leven nu wel in andere tijden dan Machiavelli, zelfs al accepteren we deze kijk op de wereld. Het Westen bevindt zich inmiddels in de meest duurzame en langstdurende vredestijd. Het is een interessante vraag of Machiavelli, gegeven de huidige situatie, meer waardering zou hebben voor democratische en kosmopolitische benaderingen.

Terug naar Machiavelli’s tijd: alle adviezen die Machiavelli geeft aan de heerser, zijn gericht aan een heerser wiens bestaan volledig vervlochten is met het voortbestaan van de staat of het gebied waarover hij heerst. Een staat kon vallen of blijven bestaan door de kracht van leiderschap.[4] Het doel van zijn werk was dan ook om een onafhankelijke staat te ontwikkelen en overeind te houden in het grote en verdeelde Renaissancistische Italië[5].

Er bestond geen democratisch bestel waarbinnen macht werd verkregen op een gereguleerde wijze, er waren slechts andere heersers die op de loer lagen om de kans te grijpen hun leger naar binnen te sturen om zo het gebied in te lijven. Dit belangrijke verschil met de huidige tijd kan zelfs worden gezien als een rechtvaardiging voor Machiavelli’s politieke visie. Trump daarentegen heeft die rechtvaardiging niet: de Verenigde Staten gaan niet verloren zonder hem, er zijn elke vier jaar nieuwe verkiezingen, en zonder hem waren de Verenigde Staten gewoon doorgegaan.

Een klein of een groot verschil?

Alhoewel er duidelijke verschillen zijn tussen het denken van Donald Trump en zijn adviseur Roger Stone enerzijds, en dat van Machiavelli anderzijds, zijn de overeenkomsten zorgwekkender. Zowel Trump als Machiavelli lijken te geloven in de omkoopbare en egoïstische aard van de mens. Beiden hebben geen respect voor het volk en houden er bovendien een grimmige wereldvisie op na. Onze voornaamste hoop is dat Trump snel in één van de vele valkuilen stapt waarvoor Machiavelli waarschuwt.

Noten

[1] Machiavelli in The Prince, chapter 17: Of Cruelty and Mercy, and Whether it is Better to Be Loved Than Feared, or the Contrary, translated and introduced by Harvey C. Mansfield, University of Chicago Press, 1998, p.66

[2] Machiavelli in The Prince, chapter 16: Of Liberality and Parsimony, translated and introduced by Harvey C. Mansfield, University of Chicago Press, 1998, p.64-65.

[3] Zie: Niccolò Machiavelli, History, Power, and Virtue, edited by Leonidas Donskis, Rodopi B.V., Amsterdam – New York, 2011, p.2.

[4] Zie: Niccolò Machiavelli, History, Power, and Virtue, edited by Leonidas Donskis, Rodopi B.V., Amsterdam – New York, 2011, p.3.

[5] Zie: Interpreting Modern Political Philosophy, From Machiavelli to Marx, edited by, Alistair Edwards and Jules Townshend, Palgrave Macmillan, 2002, p.21.